1. YENİ TİP SUSAM HASAT MAKİNASI (KOSGEP PROJESİ)

Susamın Ülke tarımı için önemi:

İnsan beslenmesinde bitkisel yağlar, enerji kaynağı olarak büyük öneme sahiptir. Susam, yüksek oranda yağ (%50-60) ve proteine (%20-25) sahip tohumu için üretilmektedir. Yağı stabil, yüksek oranda doymamış yağ asitlerince zengin ve oldukça kalitelidir. Dünyada yağ içeriği en yüksek susam genotiplerini barındıran ülkemizde susamın yetiştirme periyodu oldukça kısadır (90-120 gün). Toprak seçiciliğinin düşük, su ve besin maddelerine ihtiyacının az, sıcağa ve kuraklığa karşı toleranslı olmasının yanı sıra kolaylıkla münavebeye girmesi, pazarlama sorununun olmaması gibi olumlu özellikleriyle susam, Türkiye için önemli bir ürün durumundadır. En olumsuz yönü olan hasat mekanizasyonunun geliştirilememesi üretim alanlarını kısıtlamaktadır. Pek çok sektör için kaliteli bir hammadde olan susam, üretim aşamalarında farklı bazı sorunlarla karşılaşılsa da ülkemiz için vazgeçilemez geleneksel ürünlerimizden biri olmaya devam etmektedir. 1966-1970 yılları arasında yapılan istatistiklere göre Türkiye, susam ekim alanı bakımından 236 590 da ile Dünyada 4. sırada, Adana ili ise Türkiye’de 1. sırada yer aldığı bilinmektedir. Yıl 2018’e gelindiğinde TÜİK (2019) verilerine göre Türkiye’de 259 858 da, Adana’da ise 17 289 da alanda susam üretimi yapıldığı görülmektedir. FAOSTAT 2019 verilerine göre Türkiye, dünya genelinde en fazla susam ithalatı yapan ülkeler arasındadır. Ülkemizde yıllık ithal edilen susam miktarı yaklaşık 110.000 ton olup bu susamların ekonomik değeri 150 milyon dolar civarındadır.

Geleneksel susam hasadında bitkiler genel olarak Eylül ayında el ile köklerinden sökülür. Kökler yere vurularak toprakları temizlenir. 10-15 bitki bir araya getirilerek demet yapılır ve bağlanırlar. Kurutulmak için demetler çadır şeklinde bir araya getirilir ve gümül yapılır. Bu haldeki susam bitkisinin kuruma süresi yaklaşık 10-15 gündür. Ancak erken yağmurlar ürünün kalitesi üzerinde olumsuz rol oynayabilir. Hatta kuruma sırasında kapsülün çatlaması ile yağmurla karşılaşan tohumlar çimlenerek kalitesini yitirir. İyice kuruyup kapsülleri çatlayan susam demetleri, kökleri sırta gelecek şekilde koltuk altına alınır ve sopa ile vurularak tohumun hepsinin dökülmesine çalışılır. Kuru, çatlamış kapsüllerden tohum, sergi üzerine kolaylıkla dökülür. Geleneksel olarak el işçiliğine dayalı gerçekleştirilen hasatlar da ise üretim maliyetinin yaklaşık %60‘ını oluşturan iş gücü maliyeti nedeni ile üretim masrafı yükselmektedir. Bu durum, geleneksel ürünlerimizden biri olan susamın ekim alanları gün geçtikçe daralması ile sonuçlanmaktadır.

Projenin gerekçesi: Susam bitkisi İndeterminant büyüme (bitki üzerindeki tüm tohumların aynı dönemde hasat olgunluğuna ulaşamaması durumu) ve kapsül çatlaması nedeniyle biçerdöverle hasat kayıpları yüksek olmasından dolayı ülkemizde yok denecek kadar azdır. Susam üretiminde hasat elle yapıldığından oldukça zor, masraflı ve zaman isteyen bir işlemdir. Tarladaki bitkilerin hepsi aynı zamanda olgunlaşmadığı gibi, bir bitki üzerindeki kapsüller de aynı zamanda olgunluğa eremezler. Olgunluk alt yaprakların sararmaya ve yine alt kapsüllerin %2-3 ünün açılmaya başladığı dönem dikkate alınarak yapılır ve 2-6 gün içinde hasadın tamamlanması gerekir. Hasadın her geciktiği gün kayıplar katlanarak artar. Yeteri kadar işçi bulunmuyor ise hasat dökülme kayıplarından kaynaklanan verim azalması ile sonuçlanır. Son yıllarda ülkemizde geleneksel ve biçerdöverle hasada alternatif olarak kesme üniteli yarı mekanize hasat sistemleri üzerinde birkaç çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalarda, belli yapısal özelliklere sahip susam çeşitleri (yan dal sayısı az, sap kalınlığı düşük, hasat döneminde yapraklarının büyük çoğunluğunu döken ve yaprak ayası dar olan çeşitler) kök üzerinden kesilerek hasat edilmiş ve hasat edilen ürün harmanlama için kurumaya bırakılmıştır. Kesme üniteli yarı mekanize hasat ile birim üretim girdi maliyetlerini büyük oranda azaltılmış olsa da, kesme etkisinin bitkinin tepe bölümündeki tohumların içini dolduramamasına, alt bölümlerdeki tohumların ise zayıf kalmasına neden olduğu bildirilmiştir. Ayrıca, önceki çalışmalarda geliştirilen makinalarla, yapısal olarak yarı mekanize hasada uygun olmayan verimli susam çeşitlerimiz hala hasat edilememektedir. Sonuç olarak, susam üreticilerinin geliştirilen kesme etkili yarı mekanize hasat makinalarını tercih etmemelerine neden olmuş ve yaygınlaşması kısıtlı kalmıştır.Yukarıda sayılan bu olumsuz durumlar, bölgemiz çiftçisi ile yapılan karşılıklı görüşmelerde gündeme gelmekte, çiftçiler susamın makinalı hasadının çözümüne ilişkin beklentilerini net olarak ifade etmektedirler.

Proje konusu makine daha önce bu konuda yapılan prototiplerden farklı olarak kesme ilkesine göre değil sökme ilkesine göre çalışacaktır. Böylelikle kesme etkisinin gümül halindeki ürünün kuruma sırasında bir yandan da tamamen olgunlaşarak daha kaliteli ve verimli ürün elde edilebilmesinin önünü açacaktır. Prototip susam hasat makinası traktörün yan kısmına yerleştirilecek, asılır tip olacak ve traktörün kuyruk milinden alınacak hareketin bir hidrolik sistem yardımıyla işlevsel organlara aktarılması ile hareketlendirilecektir.

Proje çıktısı makine ülkemiz genelinde susam üretimi yapılan bölgelerde çiftçilerimiz tarafından hasat amaçlı kullanılabilecek böylece işçilik masrafları azaltılarak zamanında kayıp olmadan hasat gerçekleştirilebilecektir.Susam üretimi yapmak isteyen ancak mekanizasyonundaki sıkıntılardan dolayı teşebbüs edemeyenler üreticiler içinde söz konusu prototip kapasite artırımına gitmek isteyenler için de bir alternatif olacaktır. Ayrıca susam üretiminin yoğunlukla yapıldığı Sudan, Nijerya, Somali vb. Doğu Afrika ülkelerinde de yetiştirilen susam çeşitlerine uygunluğu açısından rahatlıkla kullanılabilecektir. Özbekistan, Kazakistan, Azerbaycan ve Tacikistan gibi Türki Cumhuriyet ülkeleri ve Sudan, Nijerya, Somali gibi Afrika ülkelerinde de susam yetiştirilmekte olup, hasat işgücüne dayalı olarak yapılmaktadır. Bu ve buna benzer ülkelerde de artık yarı – mekanize sistemlere karşı ilgi oluşmuş ve yeni arayışlar içinde oldukları bilinmektedir. Aynı zamanda bu ülkelerde Türk asıllı üreticilerin arazi kiralayarak üretim yaptıkları, bu ürünler içinde de susam üretiminin de olduğu bilinmektedir.